"Eroica.Symfonia bohaterska w dwóch częściach"czarno-biały polski wojenny film fabularny w reżyserii Andrzeja Munka z 1957 roku zrealizowany w Zespole Filmowym Kadr.Premiera miała miejsce 4 stycznia 1958 roku.Film składa się z dwóch 40-minutowych nowel:"Scherzo alla polacca"oraz"Ostinato lugubre".Trzecia zrealizowana nowela"Con bravura"nie weszła do filmu,gdyż reżyser zdecydował,że nie odpowiada ona
artystycznie dwóm pozostałym.Obecne w filmie historie oparte są na
opowiadaniach"Węgrzy"oraz"Ucieczka Jerzego Stefana Stawińskiego",który jest również autorem scenariusza.Pierwsza część mówi o działaniach Dzidziusia Górkiewicza podczas powstania warszawskiego,który podejmuje się roli łącznika w mediacji nad połączeniem sił
polskich i węgierskiego oddziału zatrzymanego przez Polaków pod
Warszawą.Druga pokazuje polskich oficerów w niemieckim oflagu,którzy kultywują mit legendarnego już uciekiniera z obozu,porucznika Zawistowskiego."Eroica"jest czołowym filmem nurtu polskiej szkoły filmowej,traktowana jest jako odpowiedź reżysera na"Kanał"Andrzeja Wajdy.Porusza problematykę narodowych mitów bohaterskich.
Obsada
"Scherzo alla polacca"
Obie włączone do filmu nowele mówią o ostatnich latach II wojny światowej,tematycznie wiążąc się z upadkiem powstania warszawskiego.Przedstawione wydarzenia ukazane są chronologicznie(pierwsza nowela to krytyczny obraz powstania,druga obóz,do którego przybywają internowani polscy oficerowie,uczestnicy powstańczych walk)oraz logicznie(najpierw heroiczna,skazana na klęskę walka,potem jej konsekwencja niewola w niemieckim oflagu).Nowela"Con bravura",która miała być pierwszą przedstawioną w filmie,przedstawia losy konspiratorki przebranej za zakonnicę,która przedziera się z Generalnego Gubernatorstwa przez Tatry na Węgry.
Nowela I:"Scherzo alla polacca"
Trwa powstanie warszawskie.Dzidziuś Górkiewicz,stołeczny cwaniak,bierze udział w szkoleniu cywilnych ochotników do walki.Jego oddział o mało nie zostaje rozbity podczas ćwiczeń musztry przez atak niemieckiego samolotu.Widząc bezsens prowadzonego szkolenia Górkiewicz postanawia zdezerterować i opuścić stolicę.Ucieka do domu do podwarszawskiego Zalesia,gdzie mieszka wraz z żoną Zosią.Zastaje ją flirtującą z podpitym węgierskim oficerem Istvanem Kolyą.Węgrzy oferują pomoc powstańcom.Górkiewicz widzi w tym szansę dla Warszawy i choć nigdy nie działał w konspiracji,przenosi do sztabu komendanta Mokotowa ich ofertę.Następnie wraz grupą uchodźców i przydzielonym mu majorem Grzmotem ponownie opuszcza miasto,aby dostarczyć do węgierskiego oddziału odpowiedź.Węgrzy rozpoczynają za pośrednictwem Górkiewicza negocjacje:chcą przyłączyć się do Polaków i przekazać im działka przeciwlotnicze,jednak pod warunkiem uznania węgierskiego oddziału przez Armię Czerwoną za sprzymierzeńców.Major Grzmot wymiguje się od kontynuowania misji,woli pozostać w Zalesiu.Górkiewicz sam powraca z propozycją Węgrów do stolicy;po drodze wykupuje się Niemcom,pilnującym wstępu do miasta,jednak zostaje zatrzymany i uwięziony przez oddział powstańczy.Wypuszczony dopiero po kilku godzinach,trafia ponownie ze swoim posłannictwem do mokotowskiego komendanta.Otrzymuje zaszyfrowaną wiadomość zwrotną.Przed powrotem spędza noc zakrapianą znaleźnym winem ze swoją przyjaciółką Jagódką,telefonistką w konspiracji.Z rana pijany rusza za miasto,jedynie szczęśliwym trafem unikając śmierci w ogniu walki,jaka rozgorzała w stolicy.Do domu dowozi go pijanego zatrudniony furman.W Zalesiu szyfr zostaje odczytany,okazuje się,że Dzidziuś narażał się i spieszył na darmo:mokotowski komendant odrzuca ofertę Węgrów.Oddział odjeżdża,Zosia czule żegna się z Istvanem.Dzidziuś,mimo dotychczasowych rozczarowań powstaniem,postanawia powrócić do walczącej Warszawy.Fabułą ta opowieść nawiązuje do rzeczywistego epizodu z historii:w sierpniu 1944 r.powstańcy wzięli do niewoli dwóch oficerów współpracującej z Niemcami armii węgierskiej.Węgrzy prowadzili negocjacje z dowództwem sztabu mokotowskiego,obiecując Polakom broń w zamian za gwarancje bezpieczeństwa,gdy wkroczy Armia Czerwona.Negocjacje zakończyły się fiaskiem.
Nowela II:"Ostinato lugubre"
Akcja drugiej noweli rozgrywa się w niemieckim oflagu,położonym w Alpach,do którego przybywa nowa grupa uwięzionych oficerów polskich.Wśród nich znajdują się porucznik Kurzawa i podporucznik Szpakowski(wśród więźniów przewija się także major Grzmot,znany z pierwszej noweli,lecz nie staje się on bohaterem tej części filmu).Dzięki respektowaniu przez Niemców konwencji genewskich więźniowie mają tu nie najgorsze warunki.Trafiają do wspólnego pokoju z więźniami pojmanymi pięć lat wcześniej we wrześniu 1939 roku:Mariankiem,Korwinem-Makowskim,Dąbeckim,Krygerem,Żakiem i Turkiem.Tworzy się tu polska mikrospołeczność,której ton nadaje Korwin-Makowski.Narzuca współlokatorom kult oficerskiego honoru,woli walki.Refleksja religijna to domena Marianka,życie gospodarcze społeczności Krygiera.Turek jest typowym intelektualistą i outsiderem.W opozycji do grupy stoi porucznik Żak.Mimo miłego przywitania nowo przybyłych,szybko okazuje się,że atmosfera wśród więźniów jest nie najlepsza.Najgorzej w towarzystwie czuje się Żak,który pragnąc samotności marzy o areszcie w izolatce.W skrzynce po dostawach Czerwonego Krzyża stworzył sobie pracownię,w której przebywa całymi dniami.Turek natomiast sypia za dnia,a aktywne życie prowadzi nocami,aby uniknąć kontaktu z nielubianymi współwięźniami.Wszyscy wspominają porucznika Zawistowskiego,który jako jedyny,nieznanym innym więźniom sposobem,uciekł z obozu.Kurzawa wkrótce odkrywa jednak,że porucznik Zawistowski,którego ucieczka urosła już do rangi mitu,wciąż przebywa w obozie i ukrywa się na poddaszu.Opiekują się nim Marianek i Turek,nocami dostarczając mu żywność i leki.Porucznik Żak szuka wciąż sposobu odcięcia się od współwięźniów,ryzykując życie postanawia sam wymknąć się z obozu,co udaje mu się dzięki podstępowi odwrócenia uwagi straży przez dwóch innych więźniów,symulujących bójkę.Zostaje jednak szybko ujęty i powraca do oflagu.Nie chce przyjąć szacunku innych oficerów,którzy teraz odkrywają w nim człowieka honoru.Jeszcze raz wystawia swoje życie na hazard:mimo ogłoszonego alarmu lotniczego wychodzi na spacerniak,wskutek czego zostaje zastrzelony przez wachmana.Ukrywający się Zawistowski widzi to z okna poddasza,tej nocy jego opiekunowie odnajdują go martwego,najprawdopodobniej popełnił samobójstwo.Turek,narażając się na karę ze strony hitlerowców,informuje ich o fakcie śmierci oficera.Dzięki temu zwłoki zostają usunięte bez wiedzy i udziału innych więźniów.Legenda ucieczki Zawistowskiego trwa nadal.
Powstanie i dystrybucja filmu
Po ukończeniu"Człowieka na torze"Munk postanowił zrealizować lżejszy gatunkowo film.Jerzy Stawiński nie stworzył jednak dla niego scenariusza planowanej komedii rozgrywającej się w szkole baletowej dla dziewcząt,zamiast tego napisał cykl opowiadań wojennych.Początkowo Munk miał reżyserować film"Kanał"według Stawińskiego,wycofał się jednak,gdyż stwierdził,że kręcenie w ciemności panującej w kanałach byłoby zbyt trudne.Filmową adaptacją tej historii zajął się Andrzej Wajda.Munk zrealizował za to ekranizację innych opowiadań Stawińskiego:"Węgrzy" i "Ucieczka".Planował także włączyć do filmu trzecią nakręconą przez siebie nowelę"Con bravura",opartą na specjalnie napisanym na potrzeby filmu opowiadaniu Stawińskiego"Zakonnica",jednak niezadowolony z efektu dokonanej ekranizacji zdecydował się ją pominąć.Choć w czołówce filmu jako autor scenariusza figuruje Jerzy Stawiński,to uznaje się dominującą rolę Munka także na etapie powstawania scenariusza i włącza się dzieło reżysera w nurt kina autorskiego."Eroica"jest uznawana za odpowiedź na mający premierę 8 miesięcy wcześniej"Kanał"Andrzeja Wajdy.Kręcąc"Scherzo alla polacca"Munk wykorzystał plenery pod Konstancinem.Zdjęcia do"Con bravura"powstały na dworcu kolejowym w Zakopanem,w Kuźnicach(stacja kolejki linowej) i na Kasprowym Wierchu.W filmie zastosowano(pierwszy raz w polskim filmie)kaszetowany format obrazu 1:1,66,poszerzony w stosunku do standardowego 1:1,37.Premiera"Eroici"odbyła się 4 stycznia 1958 roku.Premiera wydania DVD filmu miała miejsce 24 stycznia 2005 roku w ofercie dystrybutora Best Film."Con bravura"pokazana została po raz pierwszy w 1972 roku w telewizyjnym cyklu Stanisława Janickiego"W starym kinie".10 października 2011 roku w warszawskim kinie Kultura odbyła się premiera cyfrowo zrekonstruowanej wersji filmu.
"Eroica"głosem w dyskusji o bohaterstwie
„Eroica”znaczy„bohaterska”,to aluzja do III Symfonii Es-dur Ludwiga van Beethovena o tym samym tytule,dedykowanej Napoleonowi i podejmującej temat bohaterstwa.Podtytuł dyptyku Munka brzmi:Symfonia bohaterska w dwóch częściach.Początkowo film miał się składać z trzech części i byłoby to zgodne z definicją gatunkową symfonii,na którą komponują się zazwyczaj trzy lub cztery części.Poprzez usunięcie trzeciej noweli tytuł filmu zyskał na ironicznej wymowie,gdyż sugeruje widzowi,że bohaterska kompozycja jest niepełna,zawiera pewną lukę,dysonans.Bohaterstwo to dyskutowany w filmie stereotyp narodowy.Pierwsza część filmu w tonacji dzieła komediowa jest polemiką z mitem bohaterskiego powstańca,druga znacznie bardziej poważna demitologizuje obraz bohaterskiego środowiska polskich oficerów,którzy okazują się być kłótliwi i megalomańscy.
Choć film pokazuje bohaterstwo w zupełnie niestereotypowy sposób,nie jest to jednak film antybohaterski:
Heroizm Dzidziusia Górkiewicza
Krytycy filmowi szczególnie dużo miejsca poświęcili postawie głównego bohatera pierwszej noweli.Szczegółową analizę postaci Dzidziusia przeprowadził Aleksander Jackiewicz.Dzidziuś Górkiewicz,to cywil,reprezentant ludzi obojętnych na losy powstania,zainteresowany przede wszystkim swoim przetrwaniem.Pierwsze ujęcie pokazuje bohatera z tyłu jako postać anonimową,everymana.On pierwszy dostrzega podczas musztry nadlatujący niemiecki samolot i wszczyna alarm.Zaraz potem,gdy dowiaduje się,że musztra nie ma głębszego sensu,podejmuje decyzję o dezercji(„Kłaść głowę za musztrę!Pryskam.Cześć”).Pragnie uciec z Warszawy do lepszego świata.Choć później zgadza się pośredniczyć w negocjacjach pomiędzy powstańcami a Węgrami,traktuje to raczej jak dobry interes i nowe wyzwanie,nie jak patriotyczną powinność.W scenie rozmowy Dzidziusia z komendantem Mokotowa skontrastowanie dwóch charakterów uwypukla cechy postaci:komendant reprezentuje rzeczywistość bohaterską,Dzidziuś realistyczną.Dzidziuś,choć podejmuje się patriotycznej misji,wciąż zachowuje pozę cwaniaka,z opresji wymiguje się w zupełnie nieheroiczny sposób łapówkami ze złotych pięciorublówek.Co prawda podejmuje się misji pośredniczenia między powstańcami a Węgrami,wciąż jednak pozostaje sobą,miejskim andrusem.Widać to,gdy wdaje się w romans z powstańczą telefonistką,upija się z nią znaleźnym winem,a potem rusza w samo serce heroicznej walki.W przesyconych groteską scenach jest zarazem pijakiem zabłąkanym na polu bitwy i posłańcem ważnej wiadomości dla Węgrów,czekających za miastem.Biegający wokół partyzanci ignorują go,zajęci swoją walką,do której Dzidziuś ani nie należy,ani nie pretenduje.Gdy pijany bohater moczy nogi w gliniance,z tyłu zajeżdża mu drogę niemiecki czołg.Przestraszony Dzidziuś wyrzuca w stronę nieprzyjaciela pustą butelkę po wypitym winie w geście,który jest trawestacją obrazu powstańców idących z butelkami na czołgi.Pseudo powstaniec zostaje wyśmiany przez Niemców,jego upokorzenie wzrasta jeszcze,gdy przestraszony wystrzałem wpada do bajora,w którym moczył nogi.Stylizacja na groteskowego powstańca powtarza się,gdy nieprzytomny z przepicia Dzidziuś powraca na wozie do Zalesia.Ten obraz budzi skojarzenia z wizerunkami martwych lub rannych powstańców,powracających w stereotypowych wyobrażeniach w ten sposób do domu.Jego żona,również myśląc,że stało się najgorsze,rzuca się zrozpaczona w stronę wozu.Tymczasem Dzidziu śpi,zmorzony po pijackiej przygodzie.W finale opowieści Górkiewicz powraca do punktu wyjścia,deklarując niechęć do udziału w walkach.Jednak po chwili,gdy zostaje sam na sam z żoną,zmienia nagle zdanie.Biegnie za majorem Grzmotem i razem ruszają do walczącej Warszawy.Zdaniem Jackowskiego Dzidziuś jest syntezą wyidealizowanego heroizmu i realistycznego zdroworozsądkowego spojrzenia na świat.Pokazuje,że narodowy mit jest wszechogarniający.Bohater stara się myśleć racjonalnie,działać,ostatecznie staje się prawdziwym,ale tragicznym bohaterem.Inni krytycy uzupełniają te konkluzje.Andrzej Bukowiecki stwierdza,że w Górkiewiczu nie ma nic z typowego bohatera-patrioty.Już samo imię brzmi groteskowo.Zdaniem Stanisława Ozimka Dzidziuś Górkiewicz jest antybohaterem.
Recepcja filmu
Reakcje krytyki
Przebieg i konsekwencje powstania warszawskiego były w 1957 roku wciąż tematem tabu,Munk poruszał bolesne i niemal niedyskutowane dotąd publicznie kwestie."Eroica"spotkała się początkowo z licznymi oskarżeniami,przez prasę przetoczyła się fala polemik,zarzucano m.in.,że film szydzi z wizji powstania warszawskiego,obecnej w"Kanale"Andrzeja Wajdy.Nie kwestionowano artystycznej wartości filmu,bulwersowała natomiast postać Górkiewicza,cwaniaka-bohatera i małostkowość sportretowanych w drugiej noweli wojskowych.Oskarżano Munka o kwestionowanie sensu wyboru postawy bohaterskiej.Film zbierał pochwały za wysoki poziom aktorski.
Krytycy docenili Edwarda Dziewońskiego,który wcielił się w postać Dzidziusia Górkiewicza:
Nagrody i festiwale
Nawiązania
Na wizję powstania warszawskiego w"Eroice"konstruktywnie odpowiedział Wajda,tworząc w 1958 roku"Popiół i diament".W 1993 roku Kazimierz Kutz nakręcił film"Straszny sen Dzidziusia Górkiewicza",który jest kontynuacją losów bohatera noweli"Scherzo alla polacca",Dzidziuś Górkiewicz jest już emerytem,mieszkającym wraz z wnuczką w podwarszawskim miasteczku.W snach powracają do niego wydarzenia minionej wojny.Scenariusz stworzył,jak w"Eroice",Jerzy Stefan Stawiński,a w rolę Dzidziusia ponownie wcielił się Edward Dziewoński.
Obsada
"Scherzo alla polacca"
- Edward Dziewoński Górkiewicz ps.„Dzidziuś”
- Ignacy Machowski major AK ps.„Grzmot"
- Leon Niemczyk węgierski oficer Istvan Kolya
- Tomasz Zaliwski adiutant węgierskiego generała
- Barbara Połomska Zosia żona„Dzidziusia”
- Kazimierz Opaliński komendant Mokotowa
- Roman Wilhelmi powstaniec warszawski
- Michał Szewczyk powstaniec warszawski
- Zofia Czerwińska Lola telefonistka„Jagódka”
- Stanisław Bareja powstaniec warszawski
- Eleonora Lorentz baba z żelastwem
- Bogdan Baer węgierski oficer
- Emil Karewicz powstaniec przesłuchujący Dzidziusia
- Tomasz Lengren harcerz
- Zygmunt Listkiewicz kapral prowadzący musztrę
- Henryk Bąk porucznik Krygier
- Mariusz Dmochowski porucznik Korwin-Makowski
- Roman Kłosowski porucznik Szpakowski
- Bogumił Kobiela podporucznik Dąbecki
- Tadeusz Łomnicki porucznik Zawistowski
- Kazimierz Rudzki podporucznik Turek
- Józef Kostecki porucznik Żak
- Józef Nowak porucznik Kurzawa
- Wojciech Siemion porucznik Marianek
Ponieważ poza planszą tytułową nowela pozbawiona jest jakichkolwiek napisów zidentyfikowanie pełnej obsady jest niemożliwe
- Tadeusz Janczar Andrzej,kurier tatrzański
- Teresa Szmigielówna Katarzyna zakonnica
- Witold Pyrkosz muzyk Kardas
- Roman Polański kolędnik
- Mieczysław Waśkowski kurier grający w karty
- Julian Dziedzina gestapowiec
- Henryk Bąk major w oddziale partyzantów w Tatrach
Obie włączone do filmu nowele mówią o ostatnich latach II wojny światowej,tematycznie wiążąc się z upadkiem powstania warszawskiego.Przedstawione wydarzenia ukazane są chronologicznie(pierwsza nowela to krytyczny obraz powstania,druga obóz,do którego przybywają internowani polscy oficerowie,uczestnicy powstańczych walk)oraz logicznie(najpierw heroiczna,skazana na klęskę walka,potem jej konsekwencja niewola w niemieckim oflagu).Nowela"Con bravura",która miała być pierwszą przedstawioną w filmie,przedstawia losy konspiratorki przebranej za zakonnicę,która przedziera się z Generalnego Gubernatorstwa przez Tatry na Węgry.
Nowela I:"Scherzo alla polacca"
Trwa powstanie warszawskie.Dzidziuś Górkiewicz,stołeczny cwaniak,bierze udział w szkoleniu cywilnych ochotników do walki.Jego oddział o mało nie zostaje rozbity podczas ćwiczeń musztry przez atak niemieckiego samolotu.Widząc bezsens prowadzonego szkolenia Górkiewicz postanawia zdezerterować i opuścić stolicę.Ucieka do domu do podwarszawskiego Zalesia,gdzie mieszka wraz z żoną Zosią.Zastaje ją flirtującą z podpitym węgierskim oficerem Istvanem Kolyą.Węgrzy oferują pomoc powstańcom.Górkiewicz widzi w tym szansę dla Warszawy i choć nigdy nie działał w konspiracji,przenosi do sztabu komendanta Mokotowa ich ofertę.Następnie wraz grupą uchodźców i przydzielonym mu majorem Grzmotem ponownie opuszcza miasto,aby dostarczyć do węgierskiego oddziału odpowiedź.Węgrzy rozpoczynają za pośrednictwem Górkiewicza negocjacje:chcą przyłączyć się do Polaków i przekazać im działka przeciwlotnicze,jednak pod warunkiem uznania węgierskiego oddziału przez Armię Czerwoną za sprzymierzeńców.Major Grzmot wymiguje się od kontynuowania misji,woli pozostać w Zalesiu.Górkiewicz sam powraca z propozycją Węgrów do stolicy;po drodze wykupuje się Niemcom,pilnującym wstępu do miasta,jednak zostaje zatrzymany i uwięziony przez oddział powstańczy.Wypuszczony dopiero po kilku godzinach,trafia ponownie ze swoim posłannictwem do mokotowskiego komendanta.Otrzymuje zaszyfrowaną wiadomość zwrotną.Przed powrotem spędza noc zakrapianą znaleźnym winem ze swoją przyjaciółką Jagódką,telefonistką w konspiracji.Z rana pijany rusza za miasto,jedynie szczęśliwym trafem unikając śmierci w ogniu walki,jaka rozgorzała w stolicy.Do domu dowozi go pijanego zatrudniony furman.W Zalesiu szyfr zostaje odczytany,okazuje się,że Dzidziuś narażał się i spieszył na darmo:mokotowski komendant odrzuca ofertę Węgrów.Oddział odjeżdża,Zosia czule żegna się z Istvanem.Dzidziuś,mimo dotychczasowych rozczarowań powstaniem,postanawia powrócić do walczącej Warszawy.Fabułą ta opowieść nawiązuje do rzeczywistego epizodu z historii:w sierpniu 1944 r.powstańcy wzięli do niewoli dwóch oficerów współpracującej z Niemcami armii węgierskiej.Węgrzy prowadzili negocjacje z dowództwem sztabu mokotowskiego,obiecując Polakom broń w zamian za gwarancje bezpieczeństwa,gdy wkroczy Armia Czerwona.Negocjacje zakończyły się fiaskiem.
Nowela II:"Ostinato lugubre"
Akcja drugiej noweli rozgrywa się w niemieckim oflagu,położonym w Alpach,do którego przybywa nowa grupa uwięzionych oficerów polskich.Wśród nich znajdują się porucznik Kurzawa i podporucznik Szpakowski(wśród więźniów przewija się także major Grzmot,znany z pierwszej noweli,lecz nie staje się on bohaterem tej części filmu).Dzięki respektowaniu przez Niemców konwencji genewskich więźniowie mają tu nie najgorsze warunki.Trafiają do wspólnego pokoju z więźniami pojmanymi pięć lat wcześniej we wrześniu 1939 roku:Mariankiem,Korwinem-Makowskim,Dąbeckim,Krygerem,Żakiem i Turkiem.Tworzy się tu polska mikrospołeczność,której ton nadaje Korwin-Makowski.Narzuca współlokatorom kult oficerskiego honoru,woli walki.Refleksja religijna to domena Marianka,życie gospodarcze społeczności Krygiera.Turek jest typowym intelektualistą i outsiderem.W opozycji do grupy stoi porucznik Żak.Mimo miłego przywitania nowo przybyłych,szybko okazuje się,że atmosfera wśród więźniów jest nie najlepsza.Najgorzej w towarzystwie czuje się Żak,który pragnąc samotności marzy o areszcie w izolatce.W skrzynce po dostawach Czerwonego Krzyża stworzył sobie pracownię,w której przebywa całymi dniami.Turek natomiast sypia za dnia,a aktywne życie prowadzi nocami,aby uniknąć kontaktu z nielubianymi współwięźniami.Wszyscy wspominają porucznika Zawistowskiego,który jako jedyny,nieznanym innym więźniom sposobem,uciekł z obozu.Kurzawa wkrótce odkrywa jednak,że porucznik Zawistowski,którego ucieczka urosła już do rangi mitu,wciąż przebywa w obozie i ukrywa się na poddaszu.Opiekują się nim Marianek i Turek,nocami dostarczając mu żywność i leki.Porucznik Żak szuka wciąż sposobu odcięcia się od współwięźniów,ryzykując życie postanawia sam wymknąć się z obozu,co udaje mu się dzięki podstępowi odwrócenia uwagi straży przez dwóch innych więźniów,symulujących bójkę.Zostaje jednak szybko ujęty i powraca do oflagu.Nie chce przyjąć szacunku innych oficerów,którzy teraz odkrywają w nim człowieka honoru.Jeszcze raz wystawia swoje życie na hazard:mimo ogłoszonego alarmu lotniczego wychodzi na spacerniak,wskutek czego zostaje zastrzelony przez wachmana.Ukrywający się Zawistowski widzi to z okna poddasza,tej nocy jego opiekunowie odnajdują go martwego,najprawdopodobniej popełnił samobójstwo.Turek,narażając się na karę ze strony hitlerowców,informuje ich o fakcie śmierci oficera.Dzięki temu zwłoki zostają usunięte bez wiedzy i udziału innych więźniów.Legenda ucieczki Zawistowskiego trwa nadal.
Powstanie i dystrybucja filmu
Po ukończeniu"Człowieka na torze"Munk postanowił zrealizować lżejszy gatunkowo film.Jerzy Stawiński nie stworzył jednak dla niego scenariusza planowanej komedii rozgrywającej się w szkole baletowej dla dziewcząt,zamiast tego napisał cykl opowiadań wojennych.Początkowo Munk miał reżyserować film"Kanał"według Stawińskiego,wycofał się jednak,gdyż stwierdził,że kręcenie w ciemności panującej w kanałach byłoby zbyt trudne.Filmową adaptacją tej historii zajął się Andrzej Wajda.Munk zrealizował za to ekranizację innych opowiadań Stawińskiego:"Węgrzy" i "Ucieczka".Planował także włączyć do filmu trzecią nakręconą przez siebie nowelę"Con bravura",opartą na specjalnie napisanym na potrzeby filmu opowiadaniu Stawińskiego"Zakonnica",jednak niezadowolony z efektu dokonanej ekranizacji zdecydował się ją pominąć.Choć w czołówce filmu jako autor scenariusza figuruje Jerzy Stawiński,to uznaje się dominującą rolę Munka także na etapie powstawania scenariusza i włącza się dzieło reżysera w nurt kina autorskiego."Eroica"jest uznawana za odpowiedź na mający premierę 8 miesięcy wcześniej"Kanał"Andrzeja Wajdy.Kręcąc"Scherzo alla polacca"Munk wykorzystał plenery pod Konstancinem.Zdjęcia do"Con bravura"powstały na dworcu kolejowym w Zakopanem,w Kuźnicach(stacja kolejki linowej) i na Kasprowym Wierchu.W filmie zastosowano(pierwszy raz w polskim filmie)kaszetowany format obrazu 1:1,66,poszerzony w stosunku do standardowego 1:1,37.Premiera"Eroici"odbyła się 4 stycznia 1958 roku.Premiera wydania DVD filmu miała miejsce 24 stycznia 2005 roku w ofercie dystrybutora Best Film."Con bravura"pokazana została po raz pierwszy w 1972 roku w telewizyjnym cyklu Stanisława Janickiego"W starym kinie".10 października 2011 roku w warszawskim kinie Kultura odbyła się premiera cyfrowo zrekonstruowanej wersji filmu.
"Eroica"głosem w dyskusji o bohaterstwie
„Eroica”znaczy„bohaterska”,to aluzja do III Symfonii Es-dur Ludwiga van Beethovena o tym samym tytule,dedykowanej Napoleonowi i podejmującej temat bohaterstwa.Podtytuł dyptyku Munka brzmi:Symfonia bohaterska w dwóch częściach.Początkowo film miał się składać z trzech części i byłoby to zgodne z definicją gatunkową symfonii,na którą komponują się zazwyczaj trzy lub cztery części.Poprzez usunięcie trzeciej noweli tytuł filmu zyskał na ironicznej wymowie,gdyż sugeruje widzowi,że bohaterska kompozycja jest niepełna,zawiera pewną lukę,dysonans.Bohaterstwo to dyskutowany w filmie stereotyp narodowy.Pierwsza część filmu w tonacji dzieła komediowa jest polemiką z mitem bohaterskiego powstańca,druga znacznie bardziej poważna demitologizuje obraz bohaterskiego środowiska polskich oficerów,którzy okazują się być kłótliwi i megalomańscy.
Choć film pokazuje bohaterstwo w zupełnie niestereotypowy sposób,nie jest to jednak film antybohaterski:
W„Eroice”nigdzie nie mówi się źle o
bohaterach,nawet jeśli ich czyny są irracjonalne,pokazani oni są
zawsze z sympatią,z sentymentem.Wykazaliśmy jedynie nieprzydatność
tego typu manifestacji w konkretnych sytuacjach.Andrzej Munk
Heroizm Dzidziusia Górkiewicza
Krytycy filmowi szczególnie dużo miejsca poświęcili postawie głównego bohatera pierwszej noweli.Szczegółową analizę postaci Dzidziusia przeprowadził Aleksander Jackiewicz.Dzidziuś Górkiewicz,to cywil,reprezentant ludzi obojętnych na losy powstania,zainteresowany przede wszystkim swoim przetrwaniem.Pierwsze ujęcie pokazuje bohatera z tyłu jako postać anonimową,everymana.On pierwszy dostrzega podczas musztry nadlatujący niemiecki samolot i wszczyna alarm.Zaraz potem,gdy dowiaduje się,że musztra nie ma głębszego sensu,podejmuje decyzję o dezercji(„Kłaść głowę za musztrę!Pryskam.Cześć”).Pragnie uciec z Warszawy do lepszego świata.Choć później zgadza się pośredniczyć w negocjacjach pomiędzy powstańcami a Węgrami,traktuje to raczej jak dobry interes i nowe wyzwanie,nie jak patriotyczną powinność.W scenie rozmowy Dzidziusia z komendantem Mokotowa skontrastowanie dwóch charakterów uwypukla cechy postaci:komendant reprezentuje rzeczywistość bohaterską,Dzidziuś realistyczną.Dzidziuś,choć podejmuje się patriotycznej misji,wciąż zachowuje pozę cwaniaka,z opresji wymiguje się w zupełnie nieheroiczny sposób łapówkami ze złotych pięciorublówek.Co prawda podejmuje się misji pośredniczenia między powstańcami a Węgrami,wciąż jednak pozostaje sobą,miejskim andrusem.Widać to,gdy wdaje się w romans z powstańczą telefonistką,upija się z nią znaleźnym winem,a potem rusza w samo serce heroicznej walki.W przesyconych groteską scenach jest zarazem pijakiem zabłąkanym na polu bitwy i posłańcem ważnej wiadomości dla Węgrów,czekających za miastem.Biegający wokół partyzanci ignorują go,zajęci swoją walką,do której Dzidziuś ani nie należy,ani nie pretenduje.Gdy pijany bohater moczy nogi w gliniance,z tyłu zajeżdża mu drogę niemiecki czołg.Przestraszony Dzidziuś wyrzuca w stronę nieprzyjaciela pustą butelkę po wypitym winie w geście,który jest trawestacją obrazu powstańców idących z butelkami na czołgi.Pseudo powstaniec zostaje wyśmiany przez Niemców,jego upokorzenie wzrasta jeszcze,gdy przestraszony wystrzałem wpada do bajora,w którym moczył nogi.Stylizacja na groteskowego powstańca powtarza się,gdy nieprzytomny z przepicia Dzidziuś powraca na wozie do Zalesia.Ten obraz budzi skojarzenia z wizerunkami martwych lub rannych powstańców,powracających w stereotypowych wyobrażeniach w ten sposób do domu.Jego żona,również myśląc,że stało się najgorsze,rzuca się zrozpaczona w stronę wozu.Tymczasem Dzidziu śpi,zmorzony po pijackiej przygodzie.W finale opowieści Górkiewicz powraca do punktu wyjścia,deklarując niechęć do udziału w walkach.Jednak po chwili,gdy zostaje sam na sam z żoną,zmienia nagle zdanie.Biegnie za majorem Grzmotem i razem ruszają do walczącej Warszawy.Zdaniem Jackowskiego Dzidziuś jest syntezą wyidealizowanego heroizmu i realistycznego zdroworozsądkowego spojrzenia na świat.Pokazuje,że narodowy mit jest wszechogarniający.Bohater stara się myśleć racjonalnie,działać,ostatecznie staje się prawdziwym,ale tragicznym bohaterem.Inni krytycy uzupełniają te konkluzje.Andrzej Bukowiecki stwierdza,że w Górkiewiczu nie ma nic z typowego bohatera-patrioty.Już samo imię brzmi groteskowo.Zdaniem Stanisława Ozimka Dzidziuś Górkiewicz jest antybohaterem.
Recepcja filmu
Reakcje krytyki
Przebieg i konsekwencje powstania warszawskiego były w 1957 roku wciąż tematem tabu,Munk poruszał bolesne i niemal niedyskutowane dotąd publicznie kwestie."Eroica"spotkała się początkowo z licznymi oskarżeniami,przez prasę przetoczyła się fala polemik,zarzucano m.in.,że film szydzi z wizji powstania warszawskiego,obecnej w"Kanale"Andrzeja Wajdy.Nie kwestionowano artystycznej wartości filmu,bulwersowała natomiast postać Górkiewicza,cwaniaka-bohatera i małostkowość sportretowanych w drugiej noweli wojskowych.Oskarżano Munka o kwestionowanie sensu wyboru postawy bohaterskiej.Film zbierał pochwały za wysoki poziom aktorski.
Krytycy docenili Edwarda Dziewońskiego,który wcielił się w postać Dzidziusia Górkiewicza:
Potrafił połączyć w postaci Dzidziusia
wszystkie jego cechy negatywne cwaniactwo,pijaństwo,tchórzostwo,obojętność na losy ginącego miasta ze swoistą sympatycznością,ciepłem,z plebejską żywotnością i rozsądkiem.Zdołał uwiarygodnić
metamorfozę bohatera aż do jego ostatniego dramatycznego gestu,będącego
świadomym wyborem.Ewelina Nurczyńska-Fidelska
Nagrody i festiwale
- 1959 r.Mar Del Plata(MFF)nagroda dla najlepszego filmu
- 1959 r.Mar Del Plata(MFF)nagroda FIPRESCI
- 1959 r.Mar Del Plata(MFF)nagroda za scenariusz dla Jerzego Stefana Stawińskiego
- 1959 r.Syrenka Warszawska nagroda Klubu Krytyki Filmowej SDP za rok 1958 dla Andrzeja Munka w kategorii filmu fabularnego
Nawiązania
Na wizję powstania warszawskiego w"Eroice"konstruktywnie odpowiedział Wajda,tworząc w 1958 roku"Popiół i diament".W 1993 roku Kazimierz Kutz nakręcił film"Straszny sen Dzidziusia Górkiewicza",który jest kontynuacją losów bohatera noweli"Scherzo alla polacca",Dzidziuś Górkiewicz jest już emerytem,mieszkającym wraz z wnuczką w podwarszawskim miasteczku.W snach powracają do niego wydarzenia minionej wojny.Scenariusz stworzył,jak w"Eroice",Jerzy Stefan Stawiński,a w rolę Dzidziusia ponownie wcielił się Edward Dziewoński.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz